Gdy wspólnik nie chce już uczestniczyć w handlowej spółce osobowej (spółce jawnej, partnerskiej, komandytowej lub komandytowo-akcyjnej) ma wybór – może wypowiedzieć umowę spółki lub „przenieść członkostwo” na inną osobę. W spółkach osobowych nie funkcjonują „udziały” w takim rozumieniu, jaki kojarzy się ze spółką z ograniczoną odpowiedzialnością. Tytułem uczestnictwa w tej spółce jest tak zwany ogół praw i obowiązków, który przysługuje danemu wspólnikowi od chwili jego wstąpienia do spółki. Jest on niepodzielny, co znaczy, że nie można przenieść (np. sprzedać czy darować) tylko jego części w postaci, przykładowo, prawa do uczestnictwa w zysku czy prawa prowadzenia spraw spółki.
Do przeniesienia ogółu praw i obowiązków konieczne jest zawarcie umowy pomiędzy starym a nowym wspólnikiem. Może to być umowa sprzedaży, darowizny, zamiany; ogół praw i obowiązków może też stanowić aport to innej spółki handlowej.
Podstawa umowna i zgoda pozostałych wspólników
Kodeks spółek handlowych pozwala na przeniesienie tego „ogółu praw i obowiązków”. Żeby jednak było to możliwe, wspólnicy muszą zadbać, aby prawo to zostało przewidziane w umowie spółki. Jeżeli nie zostało ono wprowadzone do umowy przy założeniu spółki, konieczna i obowiązkowa będzie zmiana umowy. Po drugie, przeniesienie ogółu praw i obowiązków musi być poprzedzone wyrażeniem na to zgody przez wszystkich wspólników. Umowa spółki może jednak ten wymóg modyfikować, np. poprzez przyznanie prawa do wyrażenia zgody tylko niektórym, konkretnie oznaczonym, wspólnikom, wprowadzenie wymogu zgody większości wspólników w miejsce jednomyślności, umożliwienie wyrażenia zgody następczej (potwierdzenia) na rozporządzenie ogółem praw i obowiązków. Można też określić w umowie, że wspólnik, który zamierza opuścić spółkę, powinien imiennie wskazać swojego następcę oraz szczegóły planowanej transakcji, na przykład cenę sprzedaży; dopuszczalne jest też określenie cech, którymi ten następca musi się charakteryzować, aby móc przystąpić do spółki. Umowa spółki może też całkowicie zlikwidować wymóg uzyskania zgody pozostałych wspólników, liberalizując tym samym zasady dotyczące rozporządzenia „udziałem”.
Zbycie „udziału” bez podstawy umownej jest bezwzględnie nieważne. Konsekwencje zbycia „udziału” bez zgody pozostałych wspólników są bardziej skomplikowane. W skrócie można przyjąć, że czynność taka będzie bezskuteczna (a w konsekwencji pozostali wspólnicy będą mogli ją potwierdzić już po jej dokonaniu).
Skutki przeniesienia ogółu praw i obowiązków
W konsekwencji zawarcia umowy na nabywcę przechodzi „udział” w takim kształcie, w jakim przysługiwał on staremu wspólnikowi. Jeżeli więc wspólnik ten był pozbawiony prawa do prowadzenia spraw spółki, prawo to nie odradza się po stronie nowego wspólnika. Gdy wspólnik posiada prawo do wynagrodzenia za prowadzenie spraw spółki – co do zasady prawo to będzie przysługiwać również nabywcy. Nabywcy przysługuje dokładnie taki sam udział w zysku, jaki przysługiwał zbywcy. Ma on również te same obowiązki w spółce. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy komandytariuszowi w spółce komandytowej wspólnicy przyznali prawo prowadzenia spraw spółki. Uprawnienie to nie przechodzi na nowego wspólnika.
Przeniesienie ogółu praw i obowiązków na innego wspólnika
Nabywcą „udziału” może być oczywiście osoba spoza grona wspólników; kodeks spółek handlowych nie wyklucza jednak, aby do przeniesienia ogółu praw i obowiązków doszło pomiędzy dotychczasowymi wspólnikami. Jest to możliwe, o ile w spółce pozostanie dwóch lub więcej wspólników. Na skutek takiej transakcji po stronie nabywcy „przyrastają” te prawa o charakterze materialnym, które miał zbywca, np. udział w zysku spółki. Prawa ze swojej natury korporacyjne nakładają się na siebie, chyba że byłemu wspólnikowi przysługiwały dodatkowe, nieistniejące z mocy ustawy, uprawnienia, na przykład prowadzenia spraw spółki z wyłączeniem innych wspólników. Wówczas prawo to przysługuje również nabywcy. Zsumowaniu podlegają zobowiązania wspólnika wobec spółki.
Sytuacja komplikuje się jeszcze bardziej, jeżeli do transakcji dochodzi w ramach spółki komandytowej, np. komplementariusz nabywa udział komandytariusza lub vice versa. Najlepiej wątpliwości co do skutków takiej transakcji rozstrzygnąć odpowiednimi postanowieniami umowy spółki.
Odpowiedzialność występującego wspólnika
W razie przeniesienia ogółu praw i obowiązków za zobowiązania występującego wspólnika odpowiadają solidarnie wspólnik występujący oraz wspólnik przystępujący. Chodzi o dwa rodzaje zobowiązań. Po pierwsze – związane z uczestnictwem byłego wspólnika w spółce: przykładowo z tytułu wkładu niewniesionego do spółki czy odpowiedzialności w związku z naruszeniem obowiązku lojalności. Jak widać, może zdarzyć się sytuacja, gdy nowy wspólnik kupi „kota w worku”. Stąd też niezwykle ważne jest, aby zagadnienia te odpowiednio ująć w umowie przeniesienia ogółu praw i obowiązków. Po drugie – wspólnik przystępujący odpowiada na zasadach ogólnych za zobowiązania tej spółki. Ważne więc jest, aby nowy wspólnik miał pełną jasność co do sytuacji spółki przed podjęciem decyzji o przystąpieniu do niej.